Mezopotamya ve Anadolu medeniyetlerinin geçiş bölgesinde yer alan Diyarbakır’ın tarihini 6 bin yıllık bir geçmişe kadar götürmek mümkündür. Muhtelif dil, din, etnik grup ve mezhebe mensup insanlar sayesinde zengin bir kültüre sahip olan Diyarbakır, tarih boyunca Amida krallığı, Asur, Med, Pers, Roma ve Bizans imparatorluklarından sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olmuştur. Geçmişten günümüze Güneydoğu ve Doğu Anadolu’nun önemli ticaret merkezi olma niteliğine sahip olan Diyarbakır, sosyal, ekonomik ve jeopolitik önemini sürdürmektedir. Diyarbakır, camileriyle, mescitleriyle, medreseleriyle, kiliseleriyle, hanlarıyla, çarşı ve pazarlarıyla bir tarih ve kültür merkezidir. Bu kitap, zengin bir birikime ve kadim bir tarihe sahip olan Diyarbakır’ın II. Meşrutiyet dönemindeki durumuna odaklanmaktadır. Bu zengin birikimi oluşturan süreç siyasi, iktisadi, tarihi, sosyal ve idari olaylar eşliğinde ele alınmaktadır.
Künye
Kitabın Adı: |
II. Meşrutiyet Döneminde Diyarbakır |
Yazan: |
|
Dizi Adı: |
Tarih: 453 |
Yayın Yılı: |
2022 |
Sayfa: |
457 |
Ebat: |
13,5 x 21 cm. |
Kağıt: |
Enzo 70 gr. |
Kapak: |
Cevdet Mehmet Kösemen |
Cilt/Kapak: |
250 gr. Mat, Amerikan Bristol, 4 renk |
ISBN/Barkod: |
978-625-8472-33-2 |
İÇİNDEKİLER
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................... 11
RESİMLER LİSTESİ ................................................................................. 13
KISALTMALAR ........................................................................................ 15
ÖN SÖZ ....................................................................................................... 19
BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ
1.1. Diyarbakır'ın Kısa Tarihi ................................................................ 23
.... 1.1.1. Diyarbakır'ın Coğrafi Konumu ve Önemi .............................. 23
.... 1.1.2. İklim ve Bitki Örtüsü ................................................................. 27
1.2. Diyarbakır Adının Menşei ............................................................... 29
1.3. Tarihi Süreçte Diyarbakır ............................................................... 35
.... 1.3.1. Milattan Önce Diyarbakır ........................................................ 35
.... 1.3.2. İslâmiyet Döneminde Diyarbakır ............................................ 36
.... 1.3.3. Osmanlı Döneminde Diyarbakır .............................................. 39
1.4. Diyarbakır'ın İdari Yapısı ............................................................... 47
.... 1.4.1. II. Meşrutiyet Döneminde Diyarbakır Valileri ....................... 55
1.5. Diyarbakır'ın Demografik Yapısı .................................................. 56
.... 1.5.1. Nüfus Sayımına Dair Ermeni Patrikhanesi İstatistikleri ....... 67
1.5.2. Osmanlı Kaynaklarında Ermeni Nüfus Sayımına Dair
İstatistikler .................................................................................... 70
İKİNCİ BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ GELİŞMELER VE
DİYARBAKIR'A ETKİLERİ
2.1. Siyasi Alanda Yaşanan Gelişmeler ................................................ 73
2.2. Ekonomik Alanda Yaşanan Gelişmeler ....................................... 91
.... 2.2.1. Diyarbakır'da Tarım ve Hayvancılık ...................................... 95
.... 2.2.2. Diyarbakır'daki Esnaf Grupları ............................................... 98
2.3. Eğitim Alanında Yaşanan Gelişmeler ........................................ 102
2.4. Meşrutiyet Döneminde Diyarbakır'da Sosyal ve Kültürel Hayat 126
.... 2.4.1. Gündelik Hayat ...................................................................... 126
.... 2.4.1.1. Aile Hayatı ve Evlilik ...................................................... 126
.... 2.4.2. Şehrin Sosyal Durumu ........................................................... 134
.... 2.4.2.1. Sosyal Sınıflar ................................................................. 134
.... 2.4.3. Kültür Faaliyetleri ................................................................. 142
.... 2.4.3.1. Giyim Kuşam .................................................................. 142
.... 2.4.3.1.1. Kadın Giysileri ........................................................... 144
.... 2.4.3.1.1.1. Diyarbakırlı Müslüman Kadın ............................. 145
.... 2.4.3.1.1.2. Diyarbakırlı Hristiyan Kadın .............................. 148
.... 2.4.3.1.2. Erkek Giysileri ........................................................... 150
.... 2.4.3.2. Spor Faaliyetleri .............................................................. 153
.... 2.4.3.3. Basın ................................................................................. 155
.... 2.4.3.3.1. Diyarbekir Vilayet Gazetesi ...................................... 156
.... 2.4.3.3.2. Peyman Gazetesi ........................................................ 158
.... 2.4.3.3.3. Âmid-i Sevdâ .............................................................. 158
.... 2.4.3.3.4. Dicle ........................................................................... 159
.... 2.4.3.3.5. Diyarbekir'de Dicle .................................................... 160
.... 2.4.3.3.6. Mücahid ...................................................................... 160
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YEREL GÜÇ UNSURLARI
3.1. Aşiretler ........................................................................................... 166
.... 3.1.1. Diyarbakır Vilayetinde Yaşayan Aşiretler ............................ 166
.... 3.1.1.1. Milli (Milan) Aşireti ........................................................ 172
.... 3.1.1.2. Karakeçili Aşireti ............................................................ 179
.... 3.1.1.3. Kiki Aşireti ....................................................................... 183
.... 3.1.1.4. Bekiran (Bekran) Aşireti ............................................... 187
.... 3.1.1.5. Reşkotanlı Aşireti ............................................................ 190
.... 3.1.1.6. Miran Aşireti ................................................................... 192
.... 3.1.1.7. Şırnaklı Aşireti ............................................................... 195
.... 3.1.2. Çöl Aşiretleri ........................................................................... 196
.... 3.1.2.1. Tayy Aşireti ...................................................................... 196
.... 3.1.2.2. Aneze Aşireti .................................................................... 200
.... 3.1.2.3. Şammar (Şemmer) Aşireti ............................................ 206
.... 3.1.3. Eşraf ........................................................................................ 212
3.2. Diyarbakır'da Yaşayan Gayrimüslim Cemaatler ..................... 220
.... 3.2.1. Yahudiler ................................................................................. 221
.... 3.2.2. Şemsîler ................................................................................... 226
.... 3.2.3. Hristiyanlar ............................................................................. 229
.... 3.2.3.1. Nasturiler (Nestûrîler) ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri 232
.... 3.2.3.2. Keldaniler ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri .................. 239
.... 3.2.3.3. Süryaniler ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri ................ 243
.... 3.2.3.4. Rumlar (Melkitler) ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri ... 248
.... 3.2.3.5. Ermeniler ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri ................. 251
.... 3.2.4. Misyonerler ve Faaliyetleri .................................................. 263
.... 3.2.4.1. Diyarbakır'da Katolik Misyonerler .............................. 266
.... 3.2.4.2. Diyarbakır'da Protestan Misyonerler .......................... 270
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DİYARBAKIR'DA YERLEŞİM VE YAPILAR
4.1. Mahalleler ........................................................................................ 275
4.2. Evler ................................................................................................... 283
4.3. Diyarbakır'da Dini ve Sosyal Yapılar ......................................... 293
.... 4.3.1. İbadethaneler .......................................................................... 293
.... 4.3.1.1. Cami ve Mescitler ........................................................... 293
.... 4.3.1.1.1. Camiler ........................................................................ 297
.... 4.3.1.1.1.1. Ulu Cami .............................................................. 297
.... 4.3.1.1.1.2. Hz. Ömer Cami ................................................... 302
.... 4.3.1.1.1.3. Nebî Cami ............................................................ 303
.... 4.3.1.1.1.4. Kale Cami ............................................................ 304
.... 4.3.1.1.1.5. İbn-i Sin Cami ..................................................... 306
.... 4.3.1.1.1.6. Kadı Cami ........................................................... 307
.... 4.3.1.1.1.7. Lâla Bey Cami ..................................................... 308
.... 4.3.1.1.1.8. Mu'allak Cami .................................................... 309
.... 4.3.1.1.1.9. Ali Paşa Cami ...................................................... 310
.... 4.3.1.1.1.10. Defterdar Cami ................................................. 311
.... 4.3.1.1.1.11. Behram Paşa Cami ........................................... 312
.... 4.3.1.1.1.12. Hüsrev Paşa Cami ............................................ 313
.... 4.3.1.1.1.13. Fatih Paşa Cami ............................................... 314
.... 4.3.1.1.2. Mescitler ..................................................................... 317
.... 4.3.1.1.2.1. Hacı Abdurrahman Mescidi ............................. 318
.... 4.3.1.1.2.2. Hacı Büzürk Mescidi ........................................ 318
.... 4.3.1.1.2.3. Balıklı Mescidi ..................................................... 319
.... 4.3.1.1.2.4. Tâceddin Mescidi ................................................ 319
.... 4.3.1.1.2.5. Hanzâde Hâtun Mescidi .................................... 320
.... 4.3.1.1.2.6. Kavvâs-ı Sagîr Mescidi ...................................... 321
.... 4.3.1.1.2.7. Çağaloğlu Mescidi .............................................. 321
.... 4.3.1.1.2.8. İbrahim Bey Mescidi .......................................... 322
.... 4.3.1.1.2.9. Hacı Osman Mescidi .......................................... 323
.... 4.3.1.1.2.10. İzzeddin Mescidi ............................................... 323
.... 4.3.1.1.3. Medreseler .................................................................. 323
.... 4.3.1.1.3.1. Rağıbiyye Medresesi .......................................... 326
.... 4.3.1.1.3.2. Zinciriye Medresesi ............................................ 327
.... 4.3.1.1.3.3. Mesudiye Medresesi .......................................... 328
.... 4.3.1.1.3.4. Tekkeler ve Zaviyeler ........................................ 329
.... 4.3.1.1.3.5. Örfizâde Tekkesi ................................................. 331
.... 4.3.1.1.3.6. Gülşenî Tekkesi ................................................... 331
.... 4.3.1.1.4. Kiliseler ve Manastırlar ............................................ 332
.... 4.3.1.1.4.1. Meryem Ana Kilisesi .......................................... 333
.... 4.3.1.1.4.2. Surp Sargis (Hızır İlyas) Kilisesi ..................... 334
.... 4.3.1.1.4.3. Surp Giragos Kilisesi ........................................ 335
.... 4.3.1.1.4.4. Petyum Keldani Kilisesi .................................... 335
.... 4.3.1.1.4.5. Latin Kilisesi ........................................................ 336
.... 4.3.2. Tarihi Su Kaynakları ve Çeşmeler ........................................ 337
.... 4.3.2.1. Hamravat Suyu ................................................................ 337
.... 4.3.2.2. Ayn-ı Erbaa Pınarı .......................................................... 339
.... 4.3.2.3. İç Kale Kaynağı Suyu ..................................................... 339
.... 4.3.2.4. Şakku'l-Acûz Pınarı ........................................................ 339
.... 4.3.2.5. Tahtalı Katsal Sokak Çeşmesi ....................................... 340
.... 4.3.2.6. Ayn-ı Ali Pınarı (Balıklı) ................................................ 340
.... 4.3.2.7. Hatun Çeşmesi ................................................................ 340
.... 4.3.2.8. Arap Şeyh Cami Çeşmesi ............................................... 341
.... 4.3.2.9. Sahabi Sasa (Sa'sa'a) Çeşmesi ...................................... 341
.... 4.3.2.10. Sultan Şüca Çeşmesi ................................................... 342
.... 4.3.2.11. Tahtalı Çeşme ................................................................ 342
.... 4.3.2.12. Arslanlı Çeşme .............................................................. 342
.... 4.3.2.13. Arbedaş Çeşmesi ........................................................... 343
.... 4.3.3. Hamamlar ................................................................................ 344
.... 4.3.3.1. Melek Ahmet Paşa Hamamı .......................................... 345
.... 4.3.3.2. Su Akar Hamamı ............................................................ 345
.... 4.3.3.3. Behram Paşa Hamamı ................................................... 346
.... 4.3.3.4. Çardaklı Hamamı ............................................................ 346
.... 4.3.3.5. Vahap Ağa Hamamı ....................................................... 347
.... 4.3.3.6. Deva Hamamı .................................................................. 347
.... 4.3.3.7. Kadı Hamamı ................................................................... 348
.... 4.3.3.8. Küçük Hamam ............................................................... 348
.... 4.3.3.9. İpekoğlu Hamamı ........................................................... 348
.... 4.3.3.10. Bekir Paşa Hamamı ...................................................... 349
.... 4.3.3.11. Cemşid Bey Hamamı .................................................... 349
.... 4.3.3.12. Cadde Hamamı .............................................................. 349
.... 4.3.3.13. Hüseyin Efendi Hamamı ............................................. 350
.... 4.3.3.14. Dilâver Paşa Hamamı .................................................. 350
.... 4.3.3.15. Alâeddin Hamamı ......................................................... 350
.... 4.3.3.16. Ali Paşa Hamamı .......................................................... 350
.... 4.3.3.17. Kale Hamamı ................................................................. 351
.... 4.3.3.18. Bıyıklı Mehmed Paşa Hamamı ................................... 351
.... 4.3.3.19. Mirza Hamamı .............................................................. 351
.... 4.3.3.20. Yeni Hamam ................................................................. 352
.... 4.3.3.21. Maristan Hamamı ......................................................... 352
.... 4.3.3.22. Domat Hamamı ............................................................. 352
.... 4.3.3.23. Yeni Kapı Hamamı ...................................................... 353
.... 4.3.3.24. Diyarbakır Merkez Vilayet Hapishanesi Hamamı .. 353
4.4. Ticari Yapıları ................................................................................ 353
.... 4.4.1. Hanlar ..................................................................................... 354
.... 4.4.1.1. Hasan Paşa Hanı ............................................................ 355
.... 4.4.1.2. Yeni Han ......................................................................... 356
.... 4.4.1.3. Deliller Hanı (Hüsrev Paşa Hanı) ............................... 356
.... 4.4.1.4. Çifte Han (Borsa Hanı) ................................................. 357
.... 4.4.2. Çarşı ve Pazarlar ................................................................... 358
.... 4.4.2.1. Palancılar Çarşısı ............................................................ 360
.... 4.4.2.2. Bezzâzlar Çarşısı ............................................................. 361
.... 4.4.2.3. Buğday Pazarı ................................................................ 361
.... 4.4.2.4. Esb Pazarı ........................................................................ 361
.... 4.4.2.5. Uzun Pazar ..................................................................... 362
SONUÇ ..................................................................................................... 363
EKLER ...................................................................................................... 371
KAYNAKLAR ......................................................................................... 397
DİZİN ........................................................................................................ 439
457
