19. yüzyılın başlarına kadar giden uzun bir hazırlık sürecinin ardından Fransızlar Erzurum’da 1842’de bir konsolosluk tesis etse de şehir bu dönemde onlar için bir cazibe merkezi olmaktan oldukça uzaktı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nın siyasi, iktisadi ve sosyal etkilerinin devam ettiği bir zamanda Erzurum’un asıl önemi oldukça stratejik bir bölgenin idari merkezi olması ve gelişmeye başlayan transit ticaretin güzergâhında bulunmasından kaynaklanmaktaydı. Ne var ki bu ticarette Fransızların payı neredeyse yok denecek bir seviyedeydi. Bu nedenle Fransız konsoloslar “konsolosluğun siyasi misyonunu” öne çıkararak bölgedeki siyasi, idari, askeri ve sosyal meseleleri takip etmiş ve bunlar hakkında ayrıntılı raporlar hazırlamışlardır. Bu çalışma sancılı Tanzimat sürecinde ortaya çıkan sorunları, Rusya’nın bölgeye yönelik siyasetini, Kürt isyanlarını ve Kırım Savaşı’nın Erzurum ve çevresindeki etkilerini Fransız konsoloslarının 1843-1856 yılları arasındaki raporları üzerinden ortaya koymaktadır. Böylece 19. yüzyılda Avrupalı konsolosluklara ev sahipliği yapmaya başlayan “serhad şehri Erzurum’un Avrupa arşivlerinde saklı tarihinin” bir kısmını Fransız arşivleri özelinde gün yüzüne çıkarmaktadır.
Künye
Kitabın Adı: |
Tanzimat Döneminde Erzurum Fransız Konsolosluğu – Fransız Arşiv Belgelerine Göre Konsoloslar ve Faaliyetleri |
Yazan: |
|
Dizi Adı: |
Tarih: 493 |
Yayın Yılı: |
2024 |
Sayfa: |
548 |
Ebat: |
13,5 x 21 cm. |
Kağıt: |
Enzo |
Kapak: |
Nedim Bali |
Cilt/Kapak: |
250 gr. Mat, Amerikan Bristol, 4 renk |
ISBN/Barkod: |
9786258472912 |
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR .............................................................................................. 15
ÖNSÖZ .......................................................................................................... 17
TAKDİM ......................................................................................................... 23
GİRİŞ .............................................................................................................. 31
..... Konu, Amaç ve Sınırlar ....................................................................... 31
..... Kaynaklar: Fransız Konsolosluk Arşivleri .......................................... 38
..... Çalışmanın Bölümleri .......................................................................... 48
BİRİNCİ BÖLÜM
TARİHSEL ARKA PLAN:
ERZURUM, OSMANLI-FRANSIZ İLİŞKİLERİ VE
FRANSIZ KONSOLOSLUK KURUMU
A. MEKÂN: 19. YÜZYILIN ORTALARINA KADAR
ERZURUM'UN TARİHÇESİ .................................................................... 55
1. Şehrin İlk Bin Yılı: Kale Şehir Theodosiopolis'ten
Erzurum'a ....................................................................................... 55
2. Osmanlı İdaresinde Bir Serhad Şehri .......................................... 61
3. Kuzeyden Gelen Tehlike: Osmanlı-Rus Mücadeleleri
ve Erzurum ...................................................................................... 68
4. Erzurum'un Dönüm Noktası: Rusların Şehri İşgali ve Sonrası .. 75
5. İpek Yolu Durağından Transit Ticaret Merkezine:
1830'larda Şehrin Önem Kazanması ............................................ 79
6. Erzurum'da Yabancı Konsoloslukların Açılması ......................... 86
7. Yeni İdare Yeni Sorunlar: Tanzimat Sürecinde
Erzurum ........................................................................................... 92
B. SİYASİ ZEMİN: BAŞLANGIÇTAN KIRIM SAVAŞI'NA
OSMANLI-FRANSIZ İLİŞKİLERİ .............................................................. 99
1. Kadim Dostluğun Başlangıcı:
Kanuni Döneminden 18. Yüzyıla ................................................. 99
2. 18. Yüzyıl: Dostluktan Akdeniz'de Siyasi Rekabete ................. 106
3. İhtilal, Napolyon'un Mısır Seferi ve
Restorasyon Dönemi ................................................................... 113
4. Doğu Sorunu'nun Başlaması: Mısır Meselesi ve
Osmanlı-Fransız İlişkileri ............................................................. 119
5. Tanzimat'tan Kırım Savaşı'na Kadar
Osmanlı-Fransız Münasebetleri ................................................ 127
C. KURUMSAL ARKAPLAN: KONSOLOSLUK KURUMU VE
FRANSIZ KONSOLOSLUK SİSTEMİ .................................................... 133
1. Proksenos'tan Konsolosa: Konsolosluk Kurumu ve
Tarihi Gelişimi .............................................................................. 133
2. Osmanlı İmparatorluğu'nda Avrupalı Konsolosluklar ............... 142
3. Tarihsel Gelişimi İle Fransız Konsolosluk Kurumu .................. 150
a) . 15. Yüzyıldan 18. Yüzyılın Sonlarına Kadar ......................... 150
b) . İhtilal ve Fransız Konsolosluk Sisteminde Değişiklikler ...... 157
4. 19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Coğrafyasında
Fransız Konsoloslukları ................................................................ 160
İKİNCİ BÖLÜM
HAZIRLIK EVRESİ:
FRANSA'NIN BÖLGEYE YERLEŞME SİYASETİ VE
BÖLGEDEKİ YANSIMALARI
(1803-1843)
A. PIERRE DUPRÉ VE GAMBA'NIN KONSOLOSLUKLARI ..................... 173
1. Napolyon'un İran Siyaseti ve Fransa'nın
Bölgeyle İlk Teması ...................................................................... 174
2. Pierre Dupré'nin Trabzon Konsolosluğu ve
Erzurum İle İlgili Misyonu ........................................................... 176
3. Pierre Dupré'nin Erzurum Seyahati (1804) ............................... 178
4. Dupré'nin Raporlarında Erzurum ve Bölgedeki Gelişmeler ... 179
5. Gürcistan Üzerinden Fransız Planları:
Gamba'nın Tiflis Konsolosluğu .................................................. 185
B. 1830 SONRASI GELİŞMELER: SİYASİ VE
TİCARİ REKABET DÖNEMİ ................................................................. 189
1. Fransa'nın Yeniden Bölgeye Yönelmesi ve
Polignac'ın Projeleri .................................................................... 191
2. Planların Odağı Erzurum: Victor Fontanier'ye
Verilen Talimatlar ........................................................................ 194
3. Konsolosluğu Erzurum'a Taşıma Planları:
Fontanier'nin Tespitleri ............................................................... 199
4. Fontanier'nin Siyasi Gözlemleri ................................................. 205
C. GEORGES OUTREY'NİN KONSOLOSLUK DÖNEMİNDEKİ
GİRİŞİMLER (1832-1843) .................................................................... 211
1. Outrey'nin Erzurum'da Fransız Konsolosluğu
Açma Talepleri ............................................................................. 213
2. Erzurum'da Konsolosluğu Açacak İlk Aday:
Marious Outrey ............................................................................ 216
3. Erzurum'un Konsolosluk Bölgesine Dâhil Olması .................... 220
4. İkinci Bir Aday: Doktor Brunner ................................................. 223
5. Outrey'nin Erzurum'a Yönelik Taleplerinin
Devam Etmesi .............................................................................. 227
6. Osmanlı-İran Sürtüşmesi ve Büyük Devletlerin
Araya Girmesi .............................................................................. 232
7. Konferans Görüşmelerinin Başlaması ve
Fransa'nın Erzurum'a Konsolos Tayini ...................................... 237
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FRANSA'NIN DOĞU'DAKİ GÖZÜ- KULAĞI:
ERZURUM'DA FRANSIZ KONSOLOSLAR VE FAALİYETLERİ
(1843-1856)
A. THÉODORE GOEPP'İN KONSOLOSLUK DÖNEMİ
(1843-1844) ......................................................................................... 243
1. Konsolosluğun Açılması ve Goepp'in
Erzurum'a Gelişi ........................................................................... 243
2. Goepp'in Erzurum'daki İlk İzlenimleri ve Faaliyetleri ................... 246
3. Fransız Konsolosluk Binası ve Konsolosluğun
Resmi Açılış Töreni ...................................................................... 249
4. Erzurum'da Devam Eden Konferans Görüşmeleri ................... 251
5. Goepp'in Erzurum Hakkında Gözlemleri .................................. 253
6. 1843 Askeri Düzenlemeleri ve Erzurum'daki
Yansımaları ................................................................................... 258
7. Goepp'in Erzurum'un Ticareti İle İlgili Çalışmaları .................. 261
8. Erzurum'da Katolik Misyonerler ve Eyalette
Karışıklıklar ................................................................................... 263
9. Goepp'in Erzurum'dan Ayrılması ............................................... 265
B. HENRI ETIENNE SOULANGE-BODIN'İN
KONSOLOS VEKİLLİĞİ DÖNEMİ (1844-1845) ................................... 269
1. Bodin'in Göreve Başlaması ve Erzurum'da Karşılaştığı
Zorluklar ........................................................................................ 269
2. . Bodin'in Hristiyan Nüfus Hakkındaki Araştırmaları ................ 271
3. Bodin'in Erzurum'un Ticari Durumu Hakkındaki Tespitleri .... 275
4. Tanzimat'un Erzurum Eyaleti'nde Tatbiki ve
Van'daki Tepkiler ......................................................................... 280
C. FRÉDÉRIC-BENOÎT GARNIER'NİN KONSOLOS
VEKİLLİĞİ DÖNEMİ (1845-1847) ....................................................... 285
1. Van ve Çıldır'da Tanzimat'a Karşı İsyanlar ............................... 285
2. Kamil Paşa'nın Erzurum Misyonu ve Esad Paşa'nın
Valiliğe Tayini ............................................................................... 289
3. Çıldır'daki İsyanın Bastırılması ................................................. 291
4. . Erzurum'da Protestan Misyonelere Karşı Tepkiler ................ 295
5. Erzurum'da İranlıların Neden Olduğu Olaylar ......................... 297
6. Acaralı Kör Hüseyin Bey'in İsyanı .............................................. 303
7. Bahri Paşa'nın Ölümü ve Diğer Gelişmeler .............................. 306
D. . PIERRE-EDMOND DE BARRÈRE'NİN KONSOLOS
VEKİLLİĞİ DÖNEMİ (1847-1848) ....................................................... 309
1. Barrère'nin Erzurum'a Gelmesi ve Konsolosluğun
Tercümanı Meselesi ................................................................... 310
2. Kolera Salgını ................................................................................ 311
3. Hamdi Paşa'nın Valiliğe Getirilmesi ve İdaresi ........................ 313
4. Kürt İsyanları ve Mehmed Reşid Paşa ....................................... 315
5. Bölgeye Yönelik Rus Politikaları ................................................ 317
6. Rus Tabiiyyetine Geçen Ermeni Tüccarlar ................................ 320
7. Ermenilere Yönelik Rus Vaadleri ve
Osmanlı İdaresinin Alması Gereken Tedbirler ......................... 322
8. Rus Ajanların Faaliyetleri ............................................................ 326
9. Rusya'ya Karşı Barrère'nin Tavsiyeleri ve
Tiflis'e Tayini ................................................................................. 330
E. ÉDOUARD WIET'NİN KONSOLOS YARDIMCILIĞI
DÖNEMİ (1848-1852) ......................................................................... 333
1. Wiet'nin Erzurum'a Gelmesi ve Konsolosluğa
Başlaması ...................................................................................... 333
2. Rus Tarafına Geçen Ermeniler Meselesi ................................... 336
3. . Rusların Kafkasya'daki Faaliyetleri ............................................ 340
4. Kars Kaymakamı Sırrı Paşa'nın İstifası ..................................... 341
5. Rusların Ticari Hamleleri ve Grandük Aleksandr'ın
Kafkasya Ziyareti .......................................................................... 343
6. Kürt İsyanları: Nurullah Bey ve Abdal Bey Meselesi .............. 346
7. Bölgede Yapılan İdari Düzenlemeler ......................................... 354
8. Docik İsyanı ve Bastırılması ........................................................ 356
9. Anadolu Ordusu ve Mehmed Reşid Paşa ................................. 360
10. Erzurum Valisi Hamdi Paşa'nın İdaresi ..................................... 365
11. Eyalet İdaresinde Yolsuzluklar: Cennetzâdeler ....................... 368
12. Hamdi Paşa-Wiet Gerginliği ....................................................... 370
13. Mazhar Paşa'nın Valiliğe Getirilmesi ve
Cennetzâde Meselesi .................................................................. 373
14. Wiet'nin Erzurum'dan Ayrılma Talepleri ve
Bağdat'a Tayini ............................................................................. 377
F. . CHARLES-ALEXANDRE DE CHALLAYE'IN
KONSOLOSLUĞUNUN İLK DÖNEMİ (1852-1853) ............................ 381
1. Charles-Alexandre de Challaye ve Erzurum'daki
Görevi Hakkında .......................................................................... 382
2. Challaye'ın Erzurum'a Gelerek Görevine Başlaması ............... 384
3. Erzurum ve Çevresinde Asayiş Sorunları .................................. 386
4. Osmanlı-İran Sınır Komisyonu ve İran'daki
Gelişmeler ..................................................................................... 389
5. Zarif Mustafa Paşa ve Eyaletin İdaresi ...................................... 392
6. Erzurum'da Avusturya Konsolosluğu'nun Açılması ................. 395
7. Rusya'yla Savaş Söylentileri ve Erzurum'daki Etkileri ............... 396
8. Erzurum'da Askeri Hareketliliğin Başlaması ............................. 400
9. Challaye'ın Askeri Teftişi ve Anadolu Ordusu
Hakkında Raporu ......................................................................... 403
10. Challaye'ın Erzurum Kampı ve Kalesi Hakkında
Gözlemleri .................................................................................... 406
G. CHALLAYE'IN İZİN DÖNEMİ: GASPARD CASTAGNE'NİN
BİRİNCİ KONSOLOS VEKİLLİĞİ ........................................................... 411
1. Kafkas Cephesi'ndeki Çatışmalar ve
Askeri Gelişmeler ......................................................................... 412
2. Abdi Paşa'dan Zarif Mustafa Paşa'ya
Anadolu Ordusu Müşirliğinde Değişiklikler .............................. 414
3. Challaye'nin Erzurum'a Dönüş Yolculuğu ve
İzlenimleri .................................................................................... 418
H. CHALLAYE'IN KONSOLOSLUĞUNUN İKİNCİ DÖNEMİ
(MAYIS-EKİM 1854) ............................................................................ 421
1. Anadolu Ordusu'nun Durumu ve Takviye İhtiyacı ................... 421
2. Savaşın Cepheden Takip Edilmesi:
Castagne'nin Kars'a Gitmesi ....................................................... 423
3. Kızıldize'de Karantina İnşası ....................................................... 425
4. Kürtlerin Ayaklanma Emareleri ................................................. 426
5. Kafkas Cephesi'ndeki Gelişmeler ............................................... 428
6. Yüzbaşı Alphonse Belliot Hadisesi ve Challaye'in
Erzurum'dan Ayrılması ............................................................... 430
I. . CASTAGNE'NİN İKİNCİ KONSOLOS VEKİLLİĞİ DÖNEMİ
(EKİM 1854-AĞUSTOS 1855) ............................................................. 435
1. Anadolu Ordusu'nun Durumu ve Askeri Gelişmeler ............... 435
2. Şah Hüseyinoğlu Ali Bey Meselesi ............................................. 438
3. Ezdin Şer Bey Hadisesi ................................................................. 439
4. Fransız Konsolosluğunun Cepheden Bilgi Alamaması .............. 444
5. Mehmed Reşid Paşa'nın Erzurum Valisi Olması ve
Şehirdeki Askeri Hazırlıklar ........................................................ 446
6. Kafkas Cephesi'ndeki Gelişmeler ............................................... 447
7. Askeri Gelişmelerin Erzurum'daki Yansımaları ........................ 449
8. Castagne'nin Erzurum'dan Ayrılma Talebi ve
Koleradan Ölümü ......................................................................... 453
İ. . CHARLES MERTRUD'UN KONSOLOS VEKİLLİĞİ
DÖNEMİ (1855-1856) ......................................................................... 457
1. Rusların Kars Kuşatması ve Kars Zaferi ..................................... 458
2. Rusların Kars Kuşatmasına Devam Etmesi ............................... 460
3. Kars'ın Teslim Olması .................................................................. 464
J. . AUGUSTE PRUS'NUN KONSOLOSLUK DÖNEMİ
(1856-1859) ......................................................................................... 467
1.. Prus'nun Erzurum'daki İlk Gözlemleri ...................................... 468
2. Rus Konsolosu Jaba'nın Erzurum'a Dönmesi ve
Konsolosuğu Açması .................................................................... 470
3.. Erzurum ve Çevresinde Kıtlık ve Etkileri ................................... 471
SONUÇ ....................................................................................................... 475
EKLER .......................................................................................................... 487
KAYNAKÇA ................................................................................................. 501
DZİN .......................................................................................................... 529
